Magiczna noc, jedyna taka – tradycja nocy świętojańskiej

Już w najbliższą sobotę, czeka nas noc świętojańska, noc kupały, sobótka, kupalnocka. Chociaż nazw jest kilka, dotyczą tego samego, prastarego pogańskiego święta, które na poczet wkroczenia chrześcijaństwa na polskie ziemie, zyskało inny wymiar. To najkrótsza noc w roku, otoczona tajemnicami i magicznymi mocami… Czy pozwolicie się wprowadzić w świat czarów i rytuałów?

Skąd odmienność nazewnictwa? Pierwotnie było to święto płodności, urodzaju, wody i ognia, a także ich patrona – boga Kupały. Było to najhuczniejsze święto w całej Europie. Wraz z rozwojem wiary chrześcijańskiej i kultem świętego Jana Chrzciciela, praktyki jakie były związane z letnim przesileniem, zaczęły być wiązane z następującym po nich świętem chrześcijańskim, upamiętniającym narodziny Jana Chrzciciela. Stąd polskie przysłowie: „Przed świętym Janem najdłuższy dzień panem”. W średniowieczu zabiegi mające na celu zamianę pogańskiego bóstwa na rzecz chrześcijańskiego świętego były dość popularne.

Czary z miłością w tle

Zadaniem obrzędów odbywających się w noc świętojańską było zapewnienie zdrowia i urodzaju. Ogniska były fundamentalnym trzonem uroczystości, toteż nie powinno nikogo dziwić, że nie były rozpalane metodami tradycyjnymi. Wcześniej jednak gaszono wszystkie paleniska we wsi. Jak podają źródła rytuał opierał się na ocieraniu o siebie dwóch kawałków drewna brzozy i jesionu. W ziemię wbijano kołek z brzozy, na niego nakładano piastę jesionową, koło z owiniętymi słomą szprychami, które obracano aż do pierwszej iskry. Uzyskany w ten sposób ogień był zwany „żywym” i tylko on miał moc miłosnych czarów. W tę magiczną noc można było poczuć woń palonych w ognisku ziół, których radosny ogień tańczył płomieniami od Bałtyku po Tatry.

Nie bez znaczenia były liczne wróżby, tańce i skoki przez ognisko. Ponieważ było to święto w dużej mierze związane z miłością i jej poszukiwaniem, wiele rytuałów i wróżb dotyczyło głównie takich czarów. Popularnym zwyczajem było puszczanie przez panny w nurty rzek wianków z płonącymi świecami, a której z nich był wyłowiony przez kawalera, mogła liczyć na szybkie zamążpójście. Jeżeli płynął dalej, właścicielka wianku miała długo na małżeństwo czekać. Jeśli natomiast utonął lub zaplątał się w roślinność, dziewczynie groziło staropanieństwo. Noc kupały sprzyjała miłości, jej znalezieniu, wyznaniom, wierze w przeznaczenia. Bez niewybrednych komentarzy i drwin, młodzi mogli skorzystać z samotnych spacerów i oddalenia się, bowiem dzień ten niejednokrotnie był czasem… wolnego seksu. W niektórych regionach wierzono, że to dnia przesilenie nie wolno kąpać się w rzekach, strumieniach i jeziorach w ciągu dnia. Z kolei kąpiel przed nastaniem świtu leczyła wiele dolegliwości. Wszystko za sprawą dobroczynnego działania księżyca, odbijającego się od wody…

Z nocą świętojańską nieodzownie łączy się legenda o kwiecie paproci, który może być znaleziony jedynie przez osobę o czystej duszy i sercu. Legendy opowiadają o wielu śmiałkach, którzy wyruszyli na poszukiwania. Znalezienie rośliny było tym trudniejsze, że strzeżona ona była przez liczne straszydła, odstraszające tych, którzy się zbliżali do kwiatu.

Zwyczaje te nie są już tak powszechne jak dawniej, wedle źródeł historycznych ostatni w pełnej istocie pogański obrzęd nocy kupały zarejestrowano na Opolszczyźnie w 1937 roku. Jednak przez wzrost popularności ludowych przekazów, folkloru i tradycji, dawne obrzędy wracają do łask społeczeństw europejskich. Coraz częściej w polskich miastach pojawiają się obchody nawiązujące do tradycyjnych rytuałów, jak chociażby Krakowskie Wianki, czyli widowisko odbywające się na wałach wiślanych przy Wawelu.

Tak wyglądała noc świętojańska wedle tradycji polskiej. Jednak w dniu przesilenia letniego ogniska ku chwale boga Kupały dawały blask w całej niemalże Europie i północnej Afryce. Nawet obecnie są kraje, dla których jest to dzień wolny od pracy, o wadze święta narodowego. Ze względu na wielość krajów, w jakiej rytuały są zakorzenione w narodowej tradycji, przytoczę jedynie kilka przykładów, obrazujących różnice.

Litewskie Święto Rosy

Dla Litwinów dzień przesilenia letniego był Świętem Rosy, która w tą jednej nocy miała magiczną moc. Ilość rosy zgromadzonej na kłosach przewidywała, jakie będą plony, jej samej przypisywano liczne właściwości lecznicze. Kąpiel w rosie dawała urodę i przywoływała sen, w którym panna widziała przyszłego męża. W Święto Rosy były gaszone wszystkie paleniska i zapalano stosy, przez które się przeskakiwało. Płonącymi żagwiami błogosławiono pola. W miejscach, gdzie odbywały się obrzędy, stawiano Kupole, czyli potrójne rozwidlone słupy, mające symbolizować Drzewo Świata, zdobione wieńcami ze świeżych ziół. Później wieńce te wieszano na drzwiach wejściowych domostw i stanowiły ochronę przed złymi mocami. Wieńce z kwiatów i ziół były także na głowach panien, tymczasem na głowach mężczyzn były wianki z liści dębu. Zarówno panny, jaki i kawalerowie wieczorem puszczali wianki ze świecą na wodę.

Biesiadnicy z Łotwy

Noc kupały jest dniem wyjątkowym dla wszystkich Łotyszy. Duże znaczenie odgrywają tradycyjne uczty, a na stołach dominują sery (głównie z kminkiem), ryby i piwo. W trakcie biesiad nieodzowne są ogniska, których palący się do rana ogień ma przynieść szczęście na cały najbliższy rok. Towarzyszą temu liczne tańce i śpiewy. Gałązki wraz z liśćmi dębu zdobią samochody i głowy świętujących (przede wszystkim Janów), a dzień jest świętem wolnym od pracy.

Płonąca Estonia

Znaczącą rolę ogniska wyraźnie można zauważyć w Estonii, gdzie nadal kultywowane są rytuały, wedle których ogień odstraszy złe moce i demony. Im większe płomienie, tym większe bezpieczeństwo przed demonami. W niektórych regionach kraju palone są nawet stare łodzie rybackie, byle by tylko był większy ogień. Ciekawostką jest fakt, że przesilenie pokrywa się z estońskim Dniem Zwycięstwa, co potęguje jego znaczenie.

Midsommar w Szwecji

W krajach Skandynawskich przesilenie jest wyjątkowo hucznym świętem. Noc jest bardzo jasna, wręcz w niektórych miejscach pojawia się zjawisko białej nocy. Midsommar, czyli polska noc świętojańska, dla wielu Szwedów jest drugim najważniejszym świętem w roku, tuż za Bożym Narodzeniem. Midsommar ma miejsce w weekend poprzedzający przesilenie, kiedy to miasta pustoszeją, a ich mieszkańcy udają się na wieś, pola kempingowe lub przystanie jachtowe. Odbywa się tam biesiada, ale tu w przeciwieństwie do innych krajów nie pojawia się ognisko. Zamiast tego w centralnym punkcie biesiady znajduje się drzewko majowe, wokół którego wieczorną porą odbywają się śpiewy i tańce. Przed wiekami panny układały bukiety kwiatów i chowały je pod poduszkę. Wedle wierzeń, we śnie panna mogła zobaczyć kawalera, mającego zostać jej mężem. Innym rytuałem było zbieranie porannej rosy do flakonu, a jego noszenie przy sobie cały rok miało zapewnić zdrowie. Aby pokazać, jak ważnym dniem jest Midsommar, co roku, na całym świecie jest on obchodzony w sklepach IKEA.

Wielka Brytania

Przesilenie inaczej Midsummer, jest obchodzone w Republice Irlandii i innych rejonach Wielkiej Brytanii. Wiążą się z tym festyny, zabawy, pokazy sztucznych ogni i.. ogniska rozpalane na wzgórzach. Najbardziej popularnym wydarzeniem jest Midsummer Festiwal na wzgórzu Tara niedaleko Dublina, Midsumer Edinburgh Festiwal w Szkocji.

Jednoczący ogień krajów katalońskich

W krajach katalońskich, czyli Katalonii, Walencji i na Balearach święto ognia ma wyjątkowe znaczenie. Rozpalane w dzień poprzedzający święto, ogniska można spotkać wszędzie, nawet na plażach. Najbardziej efektowne i spektakularne są te w Barcelonie. Płoną na wszystkich ulicach, a mieszkańcy dorzucają do nich wszystko, co łatwopalne, a zbierane na ten cel było cały rok. Wedle nowej tradycji studenci i uczniowie palą książki i notatki z tego przedmiotu, który w minionym semestrze powodował najwięcej kłopotów. Przykładem formy manifestacji wspólnoty katalońskiej jest rozpalany 23 czerwca ogień na pirenejski szczycie Canigó, który jest roznoszony do miast i wsi przez rzesze ochotników. Ogień z Canigó służy do podpalania świętojańskich stosów.

Moc ognia w pozostałej części Europy

Poza wyżej opisanymi obrzędami, w innych krajach ogień w noc kupały również był ważny. Tak jest w przypadku Grecji, gdzie przeskakując przez ogień, skaczący pozostawili swoje grzechy za sobą, w przeszłości. Duńczycy i Norwegowie palili ogniska na rozdrożach uznawanych za miejsca, w których spotykają się wiedźmy z diabłami, a ogień odgrodzi ich od ludzi. Z kolei Czesi wierzyli, że skoki przez ogień bronią przed duchami, dym z ognisk poprawia wzrok, a popiół rozsypany na dachu domostwa chroni przed pożarem. Rosjanie skakali przez ogień z małą figurką Kupały. Udany skok zapewniał miłość, upuszczona figurka jej kres.

W wielu obrzędach można dostrzec pewne elementy wspólne, część z nich jest podobna lub różni się znacznie od pozostałych. Wszystkie jednak łączy jedno – obrzędy święta ognia, nocy kupały, nocy świętojańskiej… Czy w najbliższy weekend światła płomieni będą widoczne w tak wielu miejscach Europy? A może świadomość dawnej tradycji i jedności z innymi kulturami pozwoli poczuć magię, jaką niesie ze sobą ta najkrótsza noc w roku?

Źródła:
Grzegorz Kalisiak, Jacek Bednarski, Noc Świętojańska, https://etnologia.amu.edu.pl/go.live.php/PL-H909/noc-swietojanska.html; data dostępu: 18.06.2014
W Europie, https://www.nocswietojanska.swieta.biz/europa.php; data dostępu: 18.06.2014
Zwyczaje świętojańskie… https://ansze04.blox.pl/2008/06/ZWYCZAJE-SWIETOJANSKIE.html; data dostępu: 18.06.2014
Radosław Rzeszotek, Noc świętojańska, https://www.zwinka.pl/847-Noc_swietojanska; data dostępu: 18.06.2014
Grzegorz Pacuła, Noc świętojańska w Europie, https://www.kultura.eesti.pl/index.php?go=teksty&strona=1000026; data dostępu: 18.06.2014
Weronika Kowalkowska, Noc Kupały, https://www.werandacountry.pl/w-stylu-country/zwyczaje/13764-noc-kupaly; data dostępu: 18.06.2014
Magdalena Goetz, Noc Kupały a Noc Świętojańska – to nie to samo! https://www.obliczakultury.pl/publicystyka/obyczaje-swiata/2441-noc-kupaly-noc-swietojanska; data dostępu: 18.06.2014
Marta Ciesielska, Noc Świętojańska 2013: Pochodzenie święta, jego znaczenie i zwyczaje, https://www.se.pl/wydarzenia/kraj/noc-swietojanska-2013-pochodzenie-swieta-jego-znaczenie-i-zwyczaje_263779.html; data dostępu: 18.06.2014

Komentarze

komentarze